فرهنگ امروز/ خلاصه و ترجمه: لیلا عبدی خجسته

تاریخ نسخه خطّی یک پیراهن کاغذی است که آیینه فرهنگ و تمدن یک ملت، امرا و سلاطین است. در نسخه شناسی شناخت کاغذ و روشنایی بسیار اهمیت دارد. چه نوع کاغذی تا چه زمانی رواج داشته است؟ کارخانه های کاغذسازی در کجاها بودند؟ مثلاً در هندوستان کاغذ کشمیری، کشمیری طلایی و میناکاری، کاغذ دکنی، کاغذ دهلوی و کاغذ لاهوری بسیار رایج بود. در خارج از هندوستان، کاغذهایِ شیرازی، دمشقی، بغدادی و ماورالنهری بسیار متداول بودند. از روی کاغذ است که می توان به جعلی و اصلی بودن یک نسخه خطّی پی برد. کاغذ باریک که برای نوشتن یا چاپ به کار می رود، معمولاً روی تخته چوب یا روی پارچه کهنه یا چیز ریشه داری ساخته می شود. هم می تواند سفید رنگ باشد و هم رنگی. مثلاً: قرمز، زرد، کبود، زنگاری، عودی، سبز، گلگون، نارنجی.

به نظر می آید که در 105میلادی کاغذ در چین ساخته شد. از انجا صنعت کاغذ در 610 م به ژاپن و در 751م به سمرقند و در 900م به عرب و مصر و در 1150م به شمال آفریقا و اسپانیا و سپس اروپا رسید. در بین 1276 تا 1495 کارخانه های کاغذ ددر ایتالیا، فرانسه، آلمان و انگلستان تاسیس شد. در یکی از جنگ ها اسیران چینی به سمرقند آورده شدند و چینی ها برای نخستین بار در 134 هجری/ 751 در کاغذهای ساخت چین را که با کتان و ریشه های سن ساخته می شد، رواج دادند. در آن زمان انواع کاغذ اینها بودند:

-         کاغذ فرعونی: قدیمی ترین نوع کاغذ که در مصر ساخته می شد از 180 تا 200 هجری/ 796 تا 815م.

-         کاغذ سلیمانی:موسوم به سلیمان بن رشید که در دوره هارون رشید در خراسان بود.

-         کاغذ جعفری: موسوم به جعفر برمکی وزیر هارون الرشید.

-         کاغذ طلحیی: به نام طلحه بن طاهر- دومین فرمانروای سلسله طاهریان.

-         کاغذ طاهری: به نام دومین طاهر دوم از سلسله طاهریان.

-         کاغذ نوحی:به نام نوح اول از فرمان روایان سامانی.

به شیوه کارخانه های سمرقند، کارخانه های کاغذسازی رونق گرفتند. الفضل - برادر جعفر البرامکی – که در 178هجری/ 994م والی خراسان بود در بغداد، کارخانه کاغذسازی تاسیس کرد. همچنین وی پوست آهو را جایگزین کاغذ کرد. سپس در تهامه، تمن و مصر هم کارخانه ها ساخته شدند و کاغذ بالاخره کاربرد پاپیروس را از بین برد. در دمشق، طرابلس، حما، طبریه، المغرب، اسپانیا، ایران و هندوستان هم صنعت کاغذسازی شکل گرفت. در خونج یا خونا – منطقه ای در اطراف زنجان- نام کاغذ ساخت خود را «کاغذ کنان» نامیدند که بهترین نوع کاغذ بود. مغولان اینجا را کاملاً ویران کردند، امّا جای جدیدی به نام «مغلیه» ساختند.

یقیناً تا قرن سوم میلادی کتاب های زیادی نوشته شده بودند که اکنون محفوظ نمانده اند. در قطعه نخلستانی در تبت منطقه ای به نام «لوپ نور» است که با حفاری  های انجام شده تکه های کاغذ یافت شده اند که نشان می دهد که قرن دوم میلادی استفاده کاغذ در چین رواج داشته است. در دیوارهایِ معبد هوانگ در ترکستان کتاب های دفن شده کشف شده اند که در موزه بریتانیا، کتاب خانه ملی فرانسه و کتاب خانه سلطنتی دانمارک نگهداری می شوند. تقریباً هفتصد سال چین کشف کاغذ را به صورت راز سربسته ای پنهان کرده بود تا اینکه عر ب های ترکستان به این راز پی بردند و در قرن هشتم میلادی نخستین کارخانه کاغذسازی در دنیای عرب در سمرقند تاسیس شد.

البته ناگفته نماند که مردم هندوستان پیش از میلاد مسیح از روش ساخت کاغذ با پنبه آگاه بودند که در نوشته هایِ نویسنده یونانی – نیرکوس – است که در 327 پیش از میلاد به هندوستان آمده بود. در آن زمان هندوستان کاغذ بود، اما مردم از آن استفاده نمی کردند و به جای کاغذ روی برگ های درخت نخل و دیگر درختان می نوشتند. نمونه های نخستینِ تحریر روی کاغذ در کاشغر و کوگیر به دست آمده است. شواهد به دست آمده حاکی از آن است که در هندوستان از 1000 میلادی کاغذ کاملاً رواج داشته است. به گفته پروفسور کپادیا، کاغذ ابتدا در گجرات و در دوره کمار پال و وستو پال در 1143-1174م استفاده شد. در 1400م در بنگال و دیگر نقاط هندوستان استفاده از کاغذ گسترش یافت. در دوره مغولان در هندوستان رواج کاغذ چنان در اوج بود که این دوره را «کاغذی راج» می نامند. [راج در زبان هندی به معنای سلطنت است].

در دوره مغول کاغذهای نفیس در کشمیر، سیال کوت، لاهور، راج گیر، اورنگ آباد و احمدآباد ساخته می شد. سیال کوت به دلیل کاغذهایِ: «مان سنگی» [به زبان هندی: مان سنگهی]  و «ابریشمی» مشهور بود که باکیفیت و پایدار بودند. پادشاهان مغول، کاغذهای ساخت کشمیر را می پسندیدند. مراکز ساخت کاغذ در محل حکومت مغولان قرار داشت که به آنها «کاغذ پورا» [به زبان هندی: کاغذ پوره] می گفتند.

استفاده کاغذ از سوی مغولان در هندوستان تا حد زیادی روی مَرهته ها اثر گذاشت. از گزارش های خزانه های شیواجی معلوم می شود که 11000 دسته زرافشان یعنی کاغذ طلایی، 20000 دسته کاغذ بالاپوری، 2000 دسته کاغذ دولت آبادی و 32000 دسته کاغذ سفید در مناطق مختلف بنگال ساخته می شد. مثلاً: کلکتّه، دیناج پور، پَتنا، گَیا، شاه آباد. این سلسله ساخت کاغذ از 1793 تا 1833 ادامه داشت. در شهر گَیا در هندوستان منطقه ای به نام «اراول» است که به دلیل ساخت کاغذهای نفیس بسیار مشهور بود که هر ریم (Ream) سه – چهار روپیه فروخته می شد. درهندوستانِ قرن هفدهم و هیجدم نسخه هایِ خطی مهم روی کاغذ کشمیری نوشته می شدند. در شهرهای: آگرا، بَدایون، دهلی، لاهور، اورنگ آباد، حیدرآباد، بُرهان پور، جِی پور و سِند کارخانه های بزرگ کاغذسازی وجود داشتند، امّا نسخه هایِ خطّی اردو در کارخانه های شهرهایِ آگرا، دهلی، فیض آباد، لَکنو، پَتنا و حیدرآباد آماده می شدند.

خلاصه شده از مقاله به زبان اردو: «مخطوطہ شناسی میں کاغذ کی اہمیت»، هفته نامه: «هَماری زبان»، مقاله نویس، عرفان رضا، شماره 19، جلد 78، 15 تا 21 می 2019، صفحات: 6-7-8.

لینک خبر: http://www.atuh.org/hamari-zaban

منبع: بساتین